نقش جنگل‌های شهری در کاهش آلودگی هوا: ارزیابی مکانیسم‌ها، اثربخشی و راهبردهای بهینه‌سازی – علیرضا محمودی فرد

رسانه فرا اقتصاد بین الملل / جنگل‌های شهری به‌عنوان بخشی حیاتی از زیرساخت‌های سبز، نقش چندجانبه‌ای در کاهش آلودگی هوای کلانشهرها ایفا می‌کنند. مطالعه‌ای جامع با روش مرور سیستماتیک و متاآنالیز داده‌های ۴۵ مطالعه موردی در ۲۰ کشور، نشان می‌دهد که جنگل‌های شهری به‌طور میانگین قادر به کاهش ۱۵-۳۰% از غلظت ذرات معلق (PM₁₀ و PM₂.₅) و ۱۰-۲۵% از گازهای آلاینده (NO₂، SO₂ و O₃) در فصول گرم هستند (Chen et al., 2022). مکانیسم‌های اصلی شامل جذب سطحی، رسوب تر و خشک و تعدیل میکروکلیما شناسایی شده‌اند.

1. مقدمه

افزایش سریع شهرنشینی و توسعه صنعتی منجر به تشدید بحران آلودگی هوا در کلانشهرهای جهان شده است. برآوردهای سازمان بهداشت جهانی (WHO, 2023) نشان می‌دهد که ۹۹% جمعیت شهری جهان در معرض سطوح ناامن آلاینده‌های هوا قرار دارند. در این میان، راهکارهای مبتنی بر طبیعت (NbS) مخصوصا توسعه جنگل‌های شهری به‌عنوان یک استراتژی پایدار و مقرون‌به‌صرفه مورد توجه قرار گرفته‌اند (Escobedo et al., 2019).

2. مکانیسم‌های علمی کاهش آلودگی

۲.۱ جذب بیولوژیک

گیاهان از طریق فرآیندهای فیزیولوژیکی قادر به جذب و متابولیسم آلاینده‌های گازی هستند. مطالعات طیف‌سنجی نشان داده‌اند که گونه‌هایی مانند کاج تهران (Pinus eldarica) و زبان گنجشک (Fraxinus excelsior) بالاترین ظرفیت جذب NO₂ را دارند (Rahman et al., 2021).

۲.۲ رسوب ذرات

ساختار سه‌بعدی تاج پوشش درختان باعث افزایش سطح تماس با ذرات معلق می‌شود. تحقیقات میدانی در تهران نشان داده که یک هکتار جنگل کاری شده با گونه‌های پهن‌برگ می‌تواند سالانه تا ۵ تن ذرات معلق را جذب کند (Hosseini et al., 2020).

۲.۳ تعدیل آب و هوای محلی

جنگل‌های شهری از طریق تبخیر و تعرق و ایجاد سایه، دمای محیط را ۲-۴ درجه سانتی‌گراد کاهش می‌دهند که این امر منجر به کاهش تشکیل آلاینده‌های ثانویه مانند ازن می‌شود (Bao et al., 2022).

3. عوامل کلیدی مؤثر بر عملکرد

۳.۱ ویژگی‌های ساختاری

تراکم تاج پوشش (بهینه ۶۰-۸۰%)

ارتفاع درختان (اثربخشی بیشتر درختان بالای ۸ متر)

تنوع زیستی (ترکیب گونه‌های همیشه‌سبز و خزان‌کننده)

۳.۲ عوامل محیطی

جهت‌گیری بادهای غالب

فاصله از منابع آلاینده

شرایط خاک و دسترسی به آب

4. راهبردهای بهینه‌سازی برای ایران

۴.۱ انتخاب گونه‌ها

بر اساس مطالعات تطبیقی، گونه‌های زیر برای کلانشهرهای ایران پیشنهاد می‌شوند:

مقاوم به خشکی: زیتون تلخ (Melia azedarach)

جذب بالا: توت (Morus alba)

مقاوم به آلودگی: سرو نقرهای (Cupressus arizonica)

۴.۲ الگوی کاشت

ایجاد کمربندهای سبز پیرامونی با عرض حداقل ۱۰۰ متر

کاشت خطی در امتداد بزرگراه‌ها با فاصله ۵-۷ متر

ایجاد پارک‌های جنگلی با مساحت حداقل ۱۰ هکتار

5. نتیجه‌گیری و پیشنهادات

جنگل‌های شهری یک راهکار اکولوژیک با توجیه اقتصادی برای مقابله با آلودگی هوا هستند. بر اساس یافته‌های این پژوهش، سرمایه‌گذاری در توسعه فضای سبز شهری می‌تواند تا ۴۰% از هزینه‌های بهداشتی ناشی از آلودگی هوا را کاهش دهد (Salmond et al., 2023). موارد ذیل پیشنهاد می‌شود:

تدوین استانداردهای ملی برای جنگل‌کاری شهری

تلفیق سامانه‌های پایش آنلاین کیفیت هوا با مدیریت فضای سبز

اجرای برنامه‌های مشارکتی با بخش خصوصی

تنظیم‌گر: علیرضا محمودی فرد – محقق مسائل زیست محیطی و مدرس مباحث صیانت از محیط زیست