مدیریت منابع آب در استان چهارمحال و بختیاری – علیرضا محمودی فرد

طبق گزارش فرا اقتصاد بین الملل، استان چهارمحال و بختیاری جزو استان‌های غنی از منابع مختلف بوده که اهمیت مدیریت و برنامه‌ریزی مربوط به منابع متنوع این استان، غیر قابل انکار است؛ یکی از مهم‌ترین چیزهایی که باید مدیریت شود، بحث منابع آبی است.

مقدمه

استان چهارمحال و بختیاری، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مناطق آبخیز کشور ایران، با منابع آبی غنی و تنوع اکوسیستمی بالا شناخته می‌شود. این استان با وسعتی حدود ۵۵,۰۰۰ کیلومتر مربع و جمعیتی نزدیک به ۱,۰۰۰,۰۰۰ نفر، تقریبا در مرکز ایران و متمایل به غرب قرار دارد و کوه‌های زاگرس و رودخانه‌های مهمی مانند زاینده‌رود و کارون در آن واقع شده‌اند. به‌دلیل اهمیت منابع آب در این استان، مدیریت بهینه و پایدار این منابع، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

1. وضعیت منابع آب

الف. منابع آب سطحی

چهارمحال و بختیاری به‌عنوان سرچشمه رودخانه‌های بزرگ ایران، شامل زاینده‌رود، کارون و دز، شناخته می‌شود. این استان با بارندگی‌های متوسط سالانه حدود ۵۰۰ میلی‌متر دارای منابع آب سطحی غنی است که به کشاورزی، شرب و تأمین آب صنعتی کمک می‌کند؛ با این حال، استفاده نادرست و وجود سامانه‌های آبیاری ناکارآمد، منجر به هدررفت آب‌های سطحی گردیده است (سازمان آب منطقه‌ای چهارمحال و بختیاری، ۲۰۲۳).

ب. منابع آب زیرزمینی

آب‌های زیرزمینی نیز در این استان نقش حیاتی ایفا می‌کنند. استفاده از چاه‌ها و قنات‌ها برای تأمین آب مورد نیاز کشاورزی و شرب ادامه دارد. با این حال، برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی، کاهش کیفیت آب و افت سطح آب در بسیاری از دشت‌ها را به همراه داشته است (شریفی و همکاران، ۲۰۲۲).

2. چالش‌ها

الف. تغییرات اقلیمی

تغییرات اقلیمی، شامل افزایش دما و تغییر الگوی بارندگی، تأثیرات عمده‌ای بر منابع آب استان دارد؛ این تغییرات منجر به کاهش بارش‌ها، بروز خشکسالی و تنش آبی در فصول مختلف سال شده است (نجاری و همکاران، ۲۰۲۱). نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که میانگین بارش در دهه‌های اخیر در این استان کاهش یافته و این موضوع تهدیدی جدی برای منابع آب است.

ب. مدیریت ناکافی

مدیریت ناکافی منابع آب و عدم برنامه‌ریزی یکپارچه می‌تواند به عدم انسجام در استفاده و حفاظت از منابع آب منجر شود. فقدان سیاست‌های جامع و یکپارچه در راستای میزان برداشت و توزیع منابع آبی، نتایج مخربی را به‌دنبال داشته است (بهبودی و همکاران، ۲۰۲۳).

ج. آلودگی منابع آب

آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی ناشی از فعالیت‌های صنعتی، کشاورزی و فاضلاب‌های خانگی از دیگر چالش‌های مهم در این استان است. وجود مواد شیمیایی و آلودگی‌های زیست‌محیطی نه تنها به کیفیت آب آسیب می‌زند، بلکه سلامت عمومی را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد (دریاباری و همکاران، ۲۰۲۲).

3. سیاست‌های مدیریتی

الف. مدیریت یکپارچه منابع آب (IWRM)

مدیریت یکپارچه منابع آب به‌عنوان یک رویکرد اساسی در استان در حال پیاده‌سازی است؛ این رویکرد شامل برنامه‌ریزی و مدیریت مشترک منابع آب با در نظر گرفتن نیازها و مطالبات مختلف از جمله تأمین آب کشاورزی، شرب و محیط زیست است (سازمان آب منطقه‌ای چهارمحال و بختیاری، ۲۰۲۳).

ب. ترویج فناوری‌های نوین

توسعه و ترویج فناوری‌های نوین در کشاورزی، مانند آبیاری قطره‌ای و استفاده از سیستم‌های هوشمند در مدیریت آب، می‌تواند به بهینه‌سازی مصرف آب کمک کند؛ این فناوری‌ها می‌توانند تأثیر بسزایی در کاهش هدررفت آب و بالا بردن بهره‌وری کشاورزی داشته باشند (شریفی و همکاران، ۲۰۲۲).

ج. آموزش و آگاهی عمومی

آموزش کشاورزان و جوامع محلی پیرامون مدیریت صحیح منابع آب و مزایای استفاده بهینه از آب، می‌تواند نقشی کلیدی در حفظ و مدیریت منابع آبی ایفا کند. ارتقاء آگاهی عمومی و برگزاری دوره‌های آموزشی می‌تواند به تغییر رفتارهای آب‌محور در جامعه کمک کند (بهبودی و همکاران، ۲۰۲۳).

4. راهکارها

الف. بهبود زیرساخت‌های آبی

سرمایه‌گذاری در بهبود و نوسازی زیرساخت‌های آبی، مانند شبکه‌های توزیع آب و سیستم‌های تصفیه فاضلاب، یکی از الزامات اصلی مدیریت منابع آب در استان است. این سرمایه‌گذاری می‌تواند به کاهش هدررفت آب و بهبود کیفیت آن کمک کند (دریاباری و همکاران، ۲۰۲۲).

ب. تدوین برنامه‌های تلفیقی

تنظیم و اجرای برنامه‌های تلفیقی و یکپارچه برای مدیریت منابع آب و حفاظت از محیط زیست، به‌ویژه در حوضه‌های آب‌خیز، ضروری است؛ این برنامه‌ها باید شامل ارزیابی وضعیت منابع موجود و شناسایی تهدیدات باشد (سازمان آب منطقه‌ای چهارمحال و بختیاری، ۲۰۲۳).

ج. تقویت همکاری‌های بین‌سطحی

ایجاد همکاری‌های بین‌سطحی میان نهادهای دولتی، غیر دولتی و جوامع محلی در مدیریت منابع آب، می‌تواند به بهبود کیفیت تصمیم‌گیری و اجرا کمک کند؛ این همکاری‌ها می‌توانند با فراهم کردن بسترهای قانونی و مالی، به ارتقا سطح مدیریت آب کمک کنند (نجاری و همکاران، ۲۰۲۱).

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

مدیریت منابع آب در چهارمحال و بختیاری به‌دلیل زحمات و چالش‌های متعددی که با آن مواجه است، به یک رویکرد جامع و یکپارچه نیاز دارد. با توجه به نقش کلیدی آب در زندگی اقتصادی و اجتماعی این استان، اجرای سیاست‌های بهینه‌سازی مصرف، اصلاح الگوی کشت و تشویق همکاری‌های بین‌نهادی می‌توانند به پایداری و بهبود کیفیت زندگی در این منطقه کمک کنند.

تبیین: علیرضا محمودی فرد – مشاور ارشد مدیر در امور توسعه و مدیریت منابع در کانون تحقیق و توسعه واحدهای تولیدی، تجاری و خدماتی