زمینه‌های کاری حیطه تحقیق در عملیات – علیرضا محمودی فرد

طبق گزارش فرا اقتصاد بین الملل، یکی از جذاب‌ترین زمینه‌های مدیریتی، بحث تحقیق در عملیات است؛ این شاخه از علم که خود به‌عنوان یکی از گرایش‌های مدیریت صنعتی نیز محسوب می‌شود، جزو قدرتمندترین شاخه‌های کمی مدیریت است که به مباحثی همچون مدل‌سازی، شبیه‌سازی، بهینه‌سازی، تصمیم‌گیری کمی و … می‌پردازد.

مقدمه

تحقیق در عملیات (Operation Research) یا به‌اختصار OR یک زمینه‌ی بین رشته‌ای است که به استفاده از روش‌های علمی و تحلیلی برای حل مسائل پیچیده در حوزه‌های مختلف می‌پردازد؛ تحقیق در عملیات یا پژوهش عملیاتی، به‌نوعی ابزار کاری و عملیاتیِ مدیریت صنعتی است. این حیطه معمولاً با استفاده از مدل‌سازی ریاضی، تحلیل آماری و الگوریتم‌ها، به بهینه‌سازی فرآیندها، تخصیص منابع و تصمیم‌گیری در شرایط عدم قطعیت می‌پردازد. در این یادداشت، به بررسی زمینه‌های کاری اصلی تحقیق در عملیات پرداخته می‌شود.

۱. بهینه‌سازی

بهینه‌سازی یکی از اصلی‌ترین زمینه‌های کاری تحقیق در عملیات است؛ این زمینه به طراحی و انتخاب بهترین تصمیم‌ها در کنار محدودیت‌ها و هدف‌ها می‌پردازد. انواع بهینه‌سازی مربوطه شامل موارد زیر است:

بهینه‌سازی خطی: استفاده از معادلات خطی برای تصمیم‌گیری در شرایط محدودیت‌های خطی.

بهینه‌سازی غیرخطی: رویکردها و الگوریتم‌ها برای مسائل غیرخطی که معمولاً پیچیده‌تر هستند.

بهینه‌سازی عدد صحیح: مسائل که در آن تصمیمات باید به صورت صحیح (عدد صحیح، ۰ یا ۱) باشد.

۲. نظریه صف

نظریه صف به تحلیل و بهینه‌سازی سیستم‌هایی می‌پردازد که در آن‌ها مشتریان یا اشخاص را در صف انتظار می‌کشند. این زمینه کاربردهای گسترده‌ای دارد، از جمله:

مدیریت تولید: بهینه‌سازی سطوح تولید و زمان انتظار.

خدمات به مشتری: بهینه‌سازی زمان‌های انتظار در خدمات مشتری و پتانسیل‌های ظرفیت.

۳. مدل‌سازی و شبیه‌سازی

مدل‌سازی و شبیه‌سازی، به طراحی و ارزیابی سیستم‌ها از طریق مدل‌های ریاضی یا شبیه‌سازی‌های کامپیوتری می‌پردازد. این رویکردها برای بررسی رفتار سیستم‌ها تحت شرایط مختلف و پیش‌بینی نتایج استفاده می‌شوند. کاربردها شامل موارد زیر است:

مدل‌سازی فرآیندهای کسب و کار: جهت بهینه‌سازی عملکرد و فرآیندها.

شبیه‌سازی مونت‌کارلو: برای تحلیل عدم قطعیت و ریسک.

۴. تصمیم‌گیری چندمعیاره

این زمینه به تحلیل و بهینه‌سازی تصمیم‌گیری‌ها در حضور چندین معیار و هدف مختلف می‌پردازد. تکنیک‌های متنوعی نظیر:

تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP): برای ارزیابی گزینه‌ها بر اساس معیارهای مختلف.

روش TOPSIS: استفاده از فاصله از ایده‌آل فرضی برای رتبه‌بندی گزینه‌ها.

روش میانگین ساده وزنی (SAW): میانگین ساده وزنی برای ارزیابی تقریبی رتبه‌بندی گزینه‌ها

روش ELECTRE: عملکرد بر اساس حذف گزینه‌های غیرجذاب و باقی‌ماندن گزینه جذاب

و …

۵. مدیریت زنجیره تأمین

مدیریت زنجیره تأمین به هماهنگی فرآیندها و فعالیت‌های مختلف از تأمین‌کننده تا مصرف‌کننده نهایی می‌پردازد. تحقیق در عملیات و بهینه‌سازی در:

مدیریت موجودی: تعیین سطح بهینه موجودی و زمان‌های سفارش.

حمل و نقل: برنامه‌ریزی و در نظر گرفتن هزینه‌ها و زمان‌ها.

۶. برنامه‌ریزی خطی و غیرخطی

این زمینه به طراحی مدل‌های برنامه‌ریزی برای تخصیص منابع به حداکثر رساندن یا حداقل کردن یک تابع هدف می‌پردازد. شامل:

برنامه‌ریزی خطی: مسائل با یک تابع هدف خطی و محدودیت‌های خطی.

برنامه‌ریزی غیرخطی: مسائلی با توابع هدف و محدودیت‌های غیرخطی که پیچیدگی بیشتری دارند.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

تحقیق در عملیات (پژوهش عملیاتی)، یک حوزه کلیدی برای حل مسائل پیچیده و بهینه‌سازی تصمیم‌گیری در سازمان‌ها و صنایع مختلف است. زمینه‌های کاری آن شامل بهینه‌سازی، نظریه صف، مدل‌سازی و شبیه‌سازی، تصمیم‌گیری چندمعیاره، مدیریت زنجیره تأمین و برنامه‌ریزی است. با پیشرفت تکنولوژی و داده‌کاوی، تحقیق در عملیات به‌عنوان ابزاری حیاتی برای تحلیل داده‌ها و بهینه‌سازی فرآیندها در دنیای پیچیده امروز به شمار می‌آید. این رشته نه تنها در بهبود کارایی و کاهش هزینه‌ها، بلکه در تصمیم‌گیری هوشمند و ایجاد ارزش افزوده برای سازمان‌ها نیز نقش بسزایی دارد.

علیرضا محمودی فرد – محقق در زمینه OR و مشاور مدیرعامل در امور فناوری اطلاعات و ارتباطات شرکت فناوری و مهندسی پرتو صنعت طلایی